ZAŁUSCY herbu Junosza byli średnio zamożną szlachtą mazowiecką województwa rawskiego. Piastowali lokalne urzędy ziemskie do połowy XVII wieku. Dopiero w drugiej połowie XVII wieku wzrosło bogactwo i znaczenie rodu. Jako pierwszy z rodu do godności senatorskiej doszedł Wawrzyniec Załuski. Od tego czasu kolejni przedstawiciele osiągają krzesła senatorskie, jako kasztelanowie i wojewodowie oraz pełnią godności biskupie. W roku 1799 Teofil Wojciech Załuski (1760-1831) kupuje od Michała Ostaszewskiego Iwonicz, który po upadku powstania listopadowego i konfiskacie dóbr na Litwie i w Królestwie Kongresowym, staje się na 145 lat ich główną siedzibą. W latach czterdziestych XIX wieku zakładają, a właściwie reaktywują i rozwijają zaniedbany przez wielu poprzednich właścicieli, zakład kąpielowy w Iwoniczu, który staje się jednym z najbardziej znanych kurortów w Galicji. Rodzina Załuskich przebywa w Iwoniczu do jesieni roku 1944. W październiku tego roku Załuscy zostają aresztowani. Po zwolnieniu z więzienia otrzymują zakaz powrotu do Iwonicza i osiedlają się w różnych miejscach Polski lub udają na emigrację. Po zakończeniu wojny majątek rodziny Załuskich zostaje znacjonalizowany.
Murowany grobowiec rodu powstał według planów Amelii Załuskiej w 1845 roku i znajduje się w środkowej części Starego Cmentarza. Pochowani w nim są:
Karol Załuski, Michał Karol Załuski, Helena z Brzostowskich Załuska, Karol Bernard Załuski, Iwo Załuski, Józef Załuski i Emma Załuska oraz Karol, roczny syn Michała i Heleny Załuskich.
KAROL ZAŁUSKI (1794 – 1845). Syn Teofila i Honoraty ze Stempkowskich urodził się 25 stycznia 1794 r. w Warszawie. Uczestnik powstania listopadowego i jego ostatni naczelnik na Litwie. Został odznaczony Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari. Emigrant polityczny po upadku powstania, ścigany przez carskie władze, które pozbawiły go majątku. Po kilku latach tułaczki, najpierw w Anglii, następnie we Francji, uzyskał od władz austriackich prawo zamieszkania na terenach polskich należących do Austrii. Wraz z żoną, Amelią z Ogińskich, zamieszkał w dworku w Iwoniczu. Odnowił i rozbudował uzdrowisko, mając wielkie wsparcie w swojej żonie, która pomogła mężowi zaprojektować Iwonicz Zdrój. Był ojcem jedenaściorga dzieci, z których dwóch synów zmarło przedwcześnie. Olbrzymiego wsparcia Karolowi i Amelii w dziele rozwoju Zdroju, zwłaszcza po przedwczesnej śmierci Karola 28 listopada 1845 r., udzielał jego starszy brat gen. Józef Bonawentura Załuski. Tablica upamiętniająca Karola Załuskiego, oficera powstania listopadowego i dobrego gospodarza znajduje się w kościele parafialnym w Iwoniczu. W 2002 roku Gimnazjum w Iwoniczu-Zdroju otrzymało imię Amelii i Karola Załuskich.
MICHAŁ KAROL ZAŁUSKI (1827 – 1893). Najstarszy syn Karola i Amelii z Ogińskich. Major dragonów, właściciel i administrator uzdrowiska Iwonicz. Urodził się 24 lutego 1827 r. w Wilnie. Dobrze wykształcony, władał kilkoma językami. W 1860 roku, dwa lata po śmierci matki, przejął majątek w Iwoniczu. Intensywny rozwój uzdrowiska nastąpił pod jego kierownictwem dzięki olbrzymiej pracowitości, odpowiedzialności i ambicji uczynienia z Iwonicza uzdrowiska znanego w Europie. Wielkie oparcie miał w swojej żonie, gospodarnej Helenie z Brzostowskich. W 1860 r. sprowadził do Iwonicza znanego chemika krakowskiego Adolfa Aleksandrowicza i dr. Teodofila Żebrowskiego. Zlecił ponowną analizę wód mineralnych. Ponadto źródłom mineralnym, noszącym do tamtej pory nazwy 1,2,3 nadano imiona: Karol, Ameliia i Józef, dla uwiecznienia pamięci wskrzesicieli uzdrowiska. W prowadzeniu działalności leczniczej korzystał z rad prof. Józefa Dietla. Wybudował warzelnię soli jodobromowej, a w wielu krajach Europy prowadził reklamę rozsławiającą iwonickie zdroje. Wprowadził też butelkowanie wody iwonickiej. Cieszący oczy współczesny wygląd zabytkowego centrum, Iwonicz-Zdrój zawdzięcza Michałowi Załuskiemu. Dla swojej rodziny wybudował w 1883 roku w Iwoniczu dwór w stylu neoklasycznym otoczony pięknym parkiem. W czasie jego zarządzania Iwoniczem mieszkańców zdziesiątkowała epidemia cholery oraz zniszczeń dokonały huragany i celowe podpalenia, co nie pomagało w rozwoju uzdrowiska a wpłynęło na zdrowie członków rodziny. Michał Załuski zmarł 16 kwietnia 1893 roku w Iwoniczu. Na jego rodzinnym grobowcu widnieje napis: „Michał hrabia Załuski, Jego Cesarskiej i Królewskiej Mości Podkomorzy i Major Dragonów Orderu Maltańskiego Kawaler”.
HELENA Z BRZOSTOWSKICH ZAŁUSKA (1833 – 1892). Urodzona 13 września 1833 r. we Florencji. Żona Michała Karola. Była córką hrabiego Hipolita Brzostowskiego z Brzostowa, herbu Strzemię i księżniczki Emmy Ogińskiej z Ogińca, herbu Oginiec. Dama Orderu Krzyża Gwiaździstego, będącego najwyższym orderem kobiecym Austro-Węgier. Odznaczenie to nagradzało za zasługi dla Kościoła i wypełnianie dobrych uczynków. Matka Emmy Marii i Józefa.
Helena Załuska była nie tylko żoną Michała Załuskiego, ale faktycznym współgospodarzem majątku w Iwoniczu i swego dziedzictwa w Czarnożyłach. Chętnie zajmowała się sprawami wsi i własnym gospodarstwem, w tym ogrodem i gospodarstwem mlecznym. Starała się prowadzić je nowocześnie, gdyż stanowiły zaplecze dla zakładu zdrojowego. Prowadziła bardzo dokładne notatki dotyczące gospodarstwa. Dbała również o zdrowie i higienę ludności wiejskiej. Jeśli lata rządów Michała Załuskiego w Iwoniczu można uznać za złoty okres w historii majątku i dworu, to było to w sporej części zasługą Heleny. Zmarła 30 stycznia 1892 r. chorując poważnie w ostatnich latach swojego życia.
KAROL BERNARD ZAŁUSKI (1834 – 1919). Syn Amelii i Karola. Urodzony w Kłajpedzie. Dzięki zabiegom matki uzyskał staranne wykształcenie, a ponadto posiadał niezwykłą zdolność do nauki języków obcych. Przez kilkadziesiąt lat pracował w austriackiej służbie dyplomatycznej będąc m.in. posłem nadzwyczajnym na dworze perskim, a także w cesarstwie Japonii. Przebywał w większości krajów europejskich i władał wieloma europejskimi językami. Znał również języki orientalne: japoński, perski i turecki. Wiele podróżował, szczególnie na Bliski Wschód. Poznał Azję i północną Afrykę. Prowadził, poparte obszerną wiedzą i erudycją, badania lingwistyczne, interesując się językiem i literaturą koptyjską. Był utalentowany muzycznie, koncertował na fortepianie, pisał wiersze i kompozycje muzyczne. Doskonale grał w szachy ucząc tej gry członków rodziny, dzięki czemu Iwonicz w okresie międzywojennym zasłynął z organizacji turniejów szachowych. Stworzył zręby biblioteki Załuskich. Posiadał liczne wysokie odznaczenia. Ostatnie lata życia spędził w Iwoniczu prowadząc prace upamiętniające rodzinę Załuskich. Postać Karola mocno utrwaliła się w pamięci mieszkańców wsi. Powodem było nie tylko to, że dożył sędziwego wieku, ale również jego żywotność i ruchliwość. Z szacunkiem nazywano go „ekscelencją ambasadorem”. Zmarł w Iwoniczu 8 kwietnia 1919 r. w wieku 85 lat.
IWO ZAŁUSKI (1840 – 1881). Najmłodszy syn Karola i Amelii, urodzony 26 czerwca 1840 r. w Iwoniczu. Właściciel majątku we Wrocance zakupionego od swojej siostry Maryni Gołaszewskiej. Nie posiadał talentu zapobiegliwego gospodarza. Lubił wydawać pieniądze, których nie zarobił. Często chorował. Zmarł w Krośnie 15 maja 1881 r., a pochowany został w rodzinnym grobowcu w Iwoniczu.
(Stowarzyszenie zwraca się z prośbą do osób interesujących się historią Rodziny Załuskich o udostępnienie zdjęcia Iwo Załuskiego, o którym mowa wyżej, ponieważ przez nieświadomość umieściliśmy w pierwszym wydaniu wydawnictwa drukowanego zdjęcie żyjącego Iwo Załuskiego syna Bogdana, urodzonego w 1939 roku, za co gorąco przepraszamy.)
JÓZEF ZAŁUSKI (1867 – 1930). Syn Michała Karola Załuskiego i Heleny z Brzostowskich. Urodził się 12.10.1867 r. w Iwoniczu. Po śmierci rodziców, wraz ze swoją siostrą Emmą zarządzał uzdrowiskiem głównie poprzez administratorów. Sam nie lubił zajmować się gospodarką i nie znał się na administracji, natomiast lubił czytać i był znanym erudytą. Po okresie ponad 20-letniego skutecznego zarządzania majątkiem przez administratora Jana Mazurkiewicza, Józef Załuski w 1922 r. opuścił na stałe Iwonicz przenosząc się do Warszawy, a zarządzanie Iwoniczem pozostawił siostrze Emmie i swoim dorosłym synom. Był też właścicielem majątku w Czarnożyłach. Zmarł 12 sierpnia 1930 r. we Wrocławiu, ale pochowany został w grobowcu rodzinnym w Iwoniczu.
EMMA ZAŁUSKA (1863 – 1944). Córka Michała Karola i Heleny z Brzostowskich. Urodzona 20.07.1863 r. w Iwoniczu. Niezamężna, surowa w obejściu. Po śmierci rodziców wraz ze swoim bratem Józefem zarządzała gospodarstwem i uzdrowiskiem, głównie poprzez administratorów, wśród których należy wyróżnić Jana Mazurkiewicza i Władysława Gieysztora. Po wyjeździe Józefa Załuskiego z Iwonicza w latach 1922-25 zarządzała uzdrowiskiem wraz z Michałem, najstarszym synem Józefa w oparciu o administratora Władysława Gieysztora. Ta współpraca nie układała się najlepiej. Po wyjeździe Michała w 1925 r., do roku 1929 zarządzała uzdrowiskiem samodzielnie z administratorem realizując wiele ważnych ale zbyt kosztownych inwestycji bez pokrycia finansowego. Od 1929 r. na skutek decyzji brata Józefa, oddała zarządzanie uzdrowiskiem w ręce Michała Załuskiego i administratora Wiktora Klimka, którzy skutecznie wyprowadzali uzdrowisko z długów. Zmarła 14 sierpnia 1944 r. na raka tarczycy, jako najbardziej zrośnięta z tą ziemią współwłaścicielka Iwonicza.
KAROL ZAŁUSKI (1861 – 1862) Pierworodny syn Michała Karola Załuskiego i Heleny z Brzostowskich. Urodził się 26 kwietnia 1861 r., a zmarł 21 sierpnia 1862 roku. Został pochowany w rodzinnym grobowcu w Iwoniczu.
Źródła:
Kwilecki Andrzej – Załuscy w Iwoniczu. Kórnik 1993.
Iwonicz Zdrój. Monografia. Iwonicz-Zdrój 1984.
iwonicz-zdroj.pl
parafiaiwonicz.pl
iwoniczzdroj.przemyska.pl
Zajdel Oliwia, Szczepanik Klaudia – konkursowe prace uczennic Gimnazjum Publicznego w Iwoniczu na Konkurs Iwonickiego Stowarzyszenia „Ocalić od zapomnienia”.
Wais Kacper – konkursowa praca ucznia Szkoły Podstawowej w Iwoniczu-Zdroju na Konkurs Iwonickiego Stowarzyszenia „Ocalić od zapomnienia”.
Urbanek Monika, Konik Zuzanna, Dyjak Gabriela – konkursowe prace uczennic Zespołu Szkół w Iwoniczu na Konkurs Iwonickiego Stowarzyszenia „Ocalić od zapomnienia”.
